Ouderdom is niet het avondrood van het bestaan, maar de dageraad van de wijsheid

Wat is wijsheid en wie beschikt er over?

Ik noem er een: Desmond Tutu, hij was een wijs mens, hield van het leven en van mensen. Maar was een goede bekende van mij wiens lichaam door een herseninfarct niet meer functioneerde maar zijn geest nog wel ook een wijs mens toen hij er een einde aan maakte?

Dat mag u zelf invullen.

Een andere vraag is: Moet je om wijs te zijn ook oud zijn?

Ik begin met een parabel.

Een koning klaagde tot één van zijn dienaren dat hij er zo tegenop zag om oud te worden. ‘Alles wordt minder’, zei hij. ‘Ik zal niet goed meer kunnen horen en zien en door mijn fysieke achteruitgang zal geen vrouw mij nog begeren. Zij zal zich alleen geven omdat ik koning ben. Hoe zou ik toch mijn huidige kracht kunnen behouden?’

‘Heer’, antwoordde de dienaar, ‘waarom gaat u niet naar de wijze man? Deze is oud, maar hij heeft al heel veel mensen door zijn wijsheid kunnen helpen, misschien kan hij ook u raad geven.’

Zo deed de koning. Met een gezelschap hof dienaren reed hij naar de wijze man die voor zijn hut zat.

‘Heer koning’, sprak deze, ‘wat verschaft mij de eer van uw hoog bezoek?’

‘Ik ben bang voor de ouderdom,’ sprak de koning, ‘en één van mijn dienaren vertelde mij dat u mij daarvan kunt genezen. Als u dat lukt, zal ik u rijkelijk belonen.’

De wijze man vroeg de koning binnen te komen in zijn eenvoudige woning en hij deed hem plaats nemen op een stoel aan een vierkante tafel.

‘Uw angst is ángst om afscheid te nemen’, zei de wijze man. ‘Afscheid van wat u hebt en waar van u denkt dat dat het allerbelangrijkste is in uw leven. In de tijd die gaat komen, zal die rijkdom verminderen, maar in dezelfde mate zult u nieuwe rijkdom vergaren. U zult namelijk wijzer worden waardoor u in de toekomst velen met uw woorden kunt helpen. Want zeg mij, Heer Koning, is wijsheid niet het allerbelangrijkste in de wereld?’   

‘Dus’, zei de koning na enig nadenken, ‘dank zij deze wijsheid zal ik mijn land beter kunnen besturen en mijn volk beter kunnen helpen?’

‘U zegt het’, zei de wijze man, ‘en zie: de wijsheid begint al te komen. Schenk uw beloning aan de armen in uw rijk. Ik heb het niet nodig, want ik heb genoeg aan wijsheid.’
 

Professor Joep Dohmen, een filosoof, sprak bij zijn afscheidsrede toen hij met emeritaat ging over ouder worden en de problemen die daarbij ontstaan, of misschien juist niet ontstaan. Aangezien een (groot) deel van ons lezerspubliek binnen dit gebied valt, lijkt het me wel een goed onderwerp.

Zo dacht ook de Amerikaanse hoogleraar Ezechiël Emanuel na over het voortbestaan. Als hij vijfenzeventig is, moet het uit zijn vindt hij. Dit zal dan zijn in 2032. Als de hooggeleerde ernstig ziek wordt, zal hij niet om euthanasie vragen. Daar is hij op tegen, hij zal ook geen geneesmiddelen gaan gebruiken en geen behandeling ondergaan. Nee, de natuur moet zijn werk doen en hij hoopt op een snelle dood.

Getuigt dat van wijsheid of is het idee van Emanuel om niet ouder te worden dan vijfenzeventig een achterhaald beeld? Op dit moment is de gemiddelde leeftijd van overlijden voor een man ruim tachtig jaar en voor de vrouw nog iets meer. En die leeftijd stijgt. Hoe zit het dan in 2032? Als het zo doorgaat is dat in tien jaar tijd voor de man nog verder in de tachtig en voor de vrouw in de buurt van de negentig.

Toch heeft Emanuel wel een paar punten waar we op moeten letten.

Ouder worden is - in Emanuels ogen - een teken van verval en dat wil hij vóór zijn. Je moet fysieke aftakeling vóór zijn, vindt hij. Kun je met vijftig jaar nog een tijdje verder, met zeventig is dat veel minder. Van vijftig tot vijfenzeventig geeft volgens hem veel minder verval dan van zeventig tot- pak hem beet- negentig of omtrent.
            Ouder worden kun je dan ook puur zien als neergang. Tenminste, zo ziet Emanuel het.

Maar dat is een karikatuur. Dat ouderen niet creatief zijn meet hij af aan de groten der aarde die de top tussen hun veertigste en vijftigste bereikten zoals Verdi, Schubert, Mozart, Rembrandt. Misschien heeft hij enigszins gelijk als je creativiteit ziet als grote ontdekkingen en artistieke en wetenschappelijke topprestaties, maar dan is die creativiteit wel weggelegd voor enkelen.

Wat wil Emanuel eigenlijk? Je levensloop zien als een carrière? Analoog aan het managen van een bedrijf? Of bestaat er misschien toch zoiets als een mens en geeft dat ouder worden een (mogelijke) verbetering.

Er zijn namelijk ook nog andere vormen van creativiteit die minstens zo belangrijk zijn als de artistieke topprestaties waarover Emanuel het heeft. Een voorbeeld: pas bij het verstrijken van de tijd leren wij relativeren en kunnen we beter met spanningen omgaan. Misschien kun je als ouder wordend mens beter tot tien tellen en voelen we op onze oude dag eerder intuïtief aan wat wel en wat niet van belang is.

De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat vrouwen daar nog beter toe in staat zijn dan mannen!

Overigens moet je je ook afvragen of Emanuel zijn voortijdig afscheid van deze wereld werkelijk ten uitvoer zal brengen. De hang naar het leven is immers sterk. Zal de mens, ook al is hij/zij oud en misschien hulpbehoevend er uiteindelijk toch voor kiezen te leven?

Professor Dohmen schetst een veel genuanceerder en rijker beeld voor het ouder worden.

Het leven is een ladder op- en afgaan en volgens Dohmen kom je daarbij op middelbare leeftijd op het hoogtepunt. Daarna volgt de neergang.

In vroegere jaren zei men: ‘Memento Mori,’ ‘Gedenk te sterven.’ Tegenwoordig denkt men aan euthanasie en aan de ‘pil van Drion.’

Dohmen ziet de moderne manier van ouder worden als een persoonlijke zoektocht en een proces van unieke zelfverwerkelijking. Natuurlijk, er zit een behoorlijke 'verlieskant' aan het leven als je ouder wordt: pensionering, kwijtraken van collega's, minder energie, uiteindelijk lichamelijk verval, geheugen wordt minder en seks komt op een lager pitje of de behoefte verdwijnt. De kinderen gaan de deur uit, je vrienden en soms ook je partner vallen weg, er kan eenzaamheid ontstaan. Je beseft dat er eindigheid is. Wat dit laatste betreft zou het wel eens kunnen zijn dat Emanuels verhaal zijn eigen doodsangst verraadt.

Leven bestaat dus uit pijn, lijden maar ook uit leren omgaan met verlies.

Er zijn echter ook goede kanten aan het ouder worden: je hebt minder zorgtaken en veel minder verplichtingen. Ook als je een belangrijk project tot een goed einde brengt geeft dat heel veel voldoening en kan het gaan naar een theater, het schrijven van een boek, het weer aanschaffen van een kat, het afsluiten van een bestuursfunctie binnen de loge of het meewerken binnen een commissie vreugde schenken. En denk ook eens aan de vele mensen die door hun hobby, of dat nu te maken heeft met schilderen, beeldhouwen, muziek of verhalen vertellen, grote voldoening geven en daardoor zelfverwerkelijking en levensvervulling.

Het moderne ouder worden is een spannende aangelegenheid en vraagt wijsheid. Dank zij de medische wetenschap en de welvaartsstaat worden we steeds ouder. We zullen ons echter wel moeten realiseren dat ons leven ondanks de vooruitgang op medisch en sociaal gebied eindig is en we zullen moeten leren omgaan met de complexiteit en de spanning die dat met zich meebrengt. Een van die complexiteiten is de generatiekloof die ontstaat en waarbij ‘wij, ouderen’ wel degelijk stil moeten staan. De jonge(re) mens leeft anders dan wij gewend zijn en dat geldt, naar ik meen, voor de meeste van de lezers. Ik denk dat wij ons moeten aanpassen en er niet van moeten uitgaan dat wij ‘het beter weten dan zij’.

Een feit is wie nu leeft is morgen ouder en een dag dichter bij de dood.

Maar waarom zijn we bang voor het ouder worden?

Heeft dat te maken met het feit dat die afhankelijkheid, de kwetsbaarheid en eindigheid naarmate het ouder worden een steeds grotere rol gaan spelen? Volgens mij getuigt het van wijsheid niet alleen daar over na te denken maar ook over het einde van het leven, van jou leven.

Wel blijkt dat het afdalen van de door Dohmen genoemde ladder in de tweede levenshelft bepaald niet vanzelf gaat, dat ouder worden ook moed vergt en dat we helaas niet de garantie hebben dat we echt tot die levensvervulling zullen komen die we zo graag zouden willen. Maar als je het niet probeert, weet je haast wel zeker dat het niet gebeurt en dat is, lijkt mij, zonde van de tijd die je er hebt ingestoken. Mijn levensmoto is dan ook: houd het lichaam en de geest actief.

Zo denk ik dat het lid zijn van de loge onder andere mee kan helpen de levensvervulling waarover Dohmen het heeft te bereiken. Het feit dat je elkaar zeer regelmatig ziet – door de corona helaas wat minder - gezamenlijke doelstellingen hebt en door betrokkenheid en een belangstellende houding naar elkaar heb je een doel en dat helpt bij zelfverwerkelijking. De loge is immers niet alleen maar de zitting of alleen maar de nazit waarin wat gepraat en gedronken wordt.

Nee, het is alles met elkaar, de gezelligheid ook!

Ik sluit af met een uitspraak van Johan Wolfgang Von Goethe uit omstreeks 1800:

‘Wat je hebt meegemaakt, moet je weten te waarderen, het meest de nadenkende mens op hoge leeftijd; hij voelt vertrouwen en welbehagen dat niemand hem kan afnemen. Ook de hoge leeftijd kent zijn bloei.’

Laten we proberen zo mooi mogelijk te bloeien want:

OUDERDOM IS NIET HET AVONDROOD VAN HET BESTAAN MAAR DE DAGERAAD VAN DE WIJSHEID.

                                                                                              Kees Kommer.